Enkarterriak

Ikustekoak

Enkarterriko mendebaldeko elizen adierazgarri da zezen plaza bat izatea, jai giroko erromerietan bigantxak ateratzen baitzituzten. Halakoak dira Sopuertako San Roque, Artzentalesko San Antolin, Karrantzako Bidaia Oneko Amarena edo Turtziozko Kuetoko Karitatearen baseliza. Udalerri txikia izanda, deigarria da Alonsotegin dagoen baseliza kopurua: San Antolin (XV. m) da herriko ondare artistiko eta historiko garrantzitsuena, baina bereziena San Joan Bataiatzailearena da: haitz baten horma aprobetxatuta eta teilatu txiki batekin babestuz, santuaren ikono bat duen aldare bat dago. Gueñesen ere Santa Maria elizak (XVI. m) estilo gotiko loratuko ataria eta alboko arkupe errenazentista ditu. Gordexolan nabarmentzekoak dira San Joan Berbikez ermita gotikoa eta Sandamendiko Santa Isabel komentu ohia (XVII. m), gaur egun hotel bilakatua. Kondairen arabera, Zallako San Pedro Zarikete ermitako ateak gurutzatzeak sinestunak begizkoetatik babesten zituen. Ondoan, erromesentzako gurutzea eta iturria ere badira. Udalerri berean San Antonio de la Mella baseliza dago, Bizkaiko hil-kapera pribatuen adibide bitxi bat. Zierbenan, Loiolako San Inazioren eliza, Errepublika garaiko suntsiketatik salbatu zen bakarra da eta Muskizko Soroskundeko Amaren baseliza (1768) Pedro de Llanok eraiki zuen La Habanara iristen ari zela amabirjinari egindako promesa betetzeko.

Balmasedan bi eraikin esanguratsu museo bilakatu dituzte, Santa Clara elizan, komentua zenari atxikia, Pasio Bizidunaren Interpretazio Gunea dago; San Juan del Moral (XV. m) elizan, berriz, Balmasedako Historia Museoa, eta bere dorreko erlojuak herriko ereserkia jotzen du egunero 12.00, 18.00 eta 20.00etan. Beste eraikin erlijioso batzuk: San Bartolome eta Santa Maria de Mercadillo elizak (Sopuerta); Santa Maria eliza eta San Miguel de Linares (Artzentales); San Pedro de Romaña (Turtzioz); eta Villapaterna kondearen eliza eta jauregia (Karrantza).

Eraikin zibilei dagokienez, Gordexolan indianoen etxe ugari dago: Alday, Aspuru, Carmen –egungo udaletxea– Cuba, José… Gueñesen ere halakoa da Urrutia etxea, egungo udaletxea. Bertan dago ere Quadra Salcedotarren etxea, Castillejos markesarena. Alonsotegiko eraikinen artean, aipagarriak dira Barrenkale kaleko langile etxeak eta Aldanondo Etxea eraikin neoklasikoa. Zallako Goikoetxea-Laiseka etxea Virgen de Lorea upategiaren egoitza da, EAEko txakolin mahasti handiena duena. Balmasedako Horcasitas jauregia (XVIII. m.) erret aduana izan zen 1841 urtera arte, eta parean eguzki erloju bat du. Turtziozko La Puente jauregia (XVIII. m.) esanguratsua da Eusko Jaurlaritzak bertan egin baitzuen erbesteratu aurreko azken bilera 1937an. Herri honetan, gainera, baserri turtzioztarra (XVII. m.) ikus daiteke –euskal baserri eta mendi etxearen arteko hibridoa–. Gueñesen jauregi ugari daude, baita Lanestosan ere, XVII. eta XVIII. mendeetakoak.

Beste jauregi batzuk: Salazar (Muskiz); Loizaga, Okendo goikoa eta Okendo behekoa (Sopuerta); Murga (Zalla); eta Urrutia (Balmaseda). Erdi Aroan defentsarako eraiki ziren dorreak ere badira eskualdean. Renovales (XVII. m), Romarate, Sologutxi eta De la Quadra, Gueñesen; Terreros eta Bolunburu, Zallan; Pando, auto zaharren museo bilakatu den Loizaga, Galdamesen; eta De la Puente, Vila, Llano edota Garay, Sopuertan. Euskal lurretan ondoen gordetako gazteluetako bat Muskizko Muñatones da; XV. mendean Bizkaiari buruzko lehen historia idatzi zuen On Lope García de Salazar jaio zen bertan.

Naturak berebiziko garrantzia du Enkarterrietan. Muskiz eta Zierbena artean dago Arena hondartza, Bizkaiko bigarren luzeena. Zierbenako portutik gertu dago eta iraganeko xarma gordetzen du. Alonsotegi Bizkaiko herri menditsuenetako bat da. Inguratzen duenetako batean, Pagasarrin, XVII. mendeko elur-zuloak daude. Lurrazpiko eraikin horietan elurra biltzen zuten, edarietarako, elikagaiak kontserbatzeko edota sukarra arintzeko. Karrantzan, 200dik gora kobazulo daude. Ezagunenak dira Pozalagua, bertako estalaktita eszentrikoengatik, eta Karlistaren Torka, Europako handiena delako. Artzentalesen, Erdi Aroan harrizko mahai handi baten inguruan kontzejua egiten zen lekua markatzen duen San Migel haritza dago, Babestutako Zuhaitz Berezi izendatua. Ondare historikoari dagokionez, Zallan Bolunburuko kastroa dago, Burdin Aroko (K.a. IV. m) barruti gotortua, etxebizitzak eta beste esparru batzuk babesten zituzten harresi eta lubaki batek mugatzen zituena.

Balmasedan, berriz, Zubi zaharra edo Muza zubia dago, XIII. mendekoa, Gaztelara bidean nahitaez zeharkatu beharrekoa. Horrez gain, Gordexolan ubide eta presen hondarrak daude, artean: Artekona, Zubiete-Oribai, Azkarai, Ugalde edo Sologuren; eta, Muskizen, burdinola hidrauliko zahar bat ere badago. Bestalde, meatzaritzak arrasto sakona utzi du lur hauetan eta horren erakusgarri diren hainbat elementu dago eskualdean. Turtzioz eta Lanestosan karobi labeak aurki ditzakegu, kareharritik karea lortzeko erabiliak; Atxuriagako meatze-trenbide zaharra dago Galdamesen, eta Sopuertan monumentu industrial izendatutako Mina Catalina labeak daude, meategiko bulegoak, jantokiak eta etxebizitzak barnebiltzen zituena. Ezin zara Enkanterrietatik joan Lanestosan izan gabe; XIII. mendetik gaur egunera arte bere egitura mantendu du.