Durangaldea

Ikustekoak

Baserria eskualdeko eraikin esanguratsuenetako bat da eta adibide eder ugari daude. Bizkaiko zaharrena (1519) Atxondon dago: Ollargan. Herri berean, estilo barrokoko Zearreta ere aipagarria da. XVI-XVII. mendeko garrantzitsuenetako batzuk Mañarian daude eta askotarikoak dira: XVI. mendekoak –Makuegoiko, Markuebeko eta Arria–, hagadunak, arkupe bakarrekoak edo bikoitzekoak. Durangaldeko ale bikainetako batzuk hemen daude: Uriarte, Ormetxe edo Etxaburu, esaterako. Iurretako arkitekturaren adierazgarri ere badira baserriak; han daude Garaizat, Otalora eta Orozketa, baita bi begiko Goikoa, Bekoetxe, Isundegi edota Arriandin. Otxandion, berriz, XV- XIX. mende artekoak daude: gotikoak, zutoin barrokoak dituztenak, arkudun neoklasikoak…

Dorreak ere ugariak dira eskualdean: Durangon, Laritz eta Etxaburu aurki ditzakegu; Izurtzan, Aldana; eta Zaldibarren, Zaldua eta Garitaonandia. Ondo gordetako zenbait dorretxe ere badira, Bizkaian oso ugariak izan ez arren. Izurtzan, Bekotorre, izurtzatarren egoitza izandako jauregia kokatzen da; baita Etxaburu ere, talaia eta ekonomia gune izandakoa. Durangaldeko eraikin ikusgarrienetako bat Abadiñoko Muntsaratz dorretxea da. Eraikin errenazentista (XVI. m.) da eta Bizkaiko historiako familia garrantzitsuenetako baten etxea izan zen. Berrizen ere badira zenbait adibide: Lariz, Arria eta Berriz.

Ikustea merezi duten jauregiak ere ez dira falta. Zaharrenetako bat (1576) Abadiñon dago: Astola, entzutegi eta espetxe bilakatua izan zena. Ermuan Lobiano jauregia aurkitzen da, Bizkaiak Errenazimenduko etxe arkitekturari egin dion ekarpen gorenetako bat, baita Valdespina (1783) ere, EAEko jauregi barroko aurreratuenetako bat. Durangon Etxezarreta jauregia dago (XVIII. m.); gaur egun, Arte eta Historia Museoa da.

Zornotzan Carceladako Kondeen jauregia dago, XIX. mendeko Klasizismo berriaren erakusgarri; baita Harrison etxea ere, Britainiako landa-etxe itxurakoa. Izurtzako Arana Jauregiak, berriz, estilo neoklasiko berantiarra eta frantziarra nahasten ditu. Beste batzuk ere badira: Berrizen, Berrizbeitia, Iturriza, Isunza eta Erroetako Olabe leinu-etxeak; Iurretan, Goikolea jauregia eta egungo udaletxea den Garatikoa; eta Garain, Traña, Campos, Uribarrena eta Zeletabe.

El patrimonio funerario también está presente en la comarca. En Elorrio se sitúa la necrópolis de Argiñeta, uno de los monumentos más importantes de la CAV: lo componen 21 sarcófagos, cinco estelas funerarias y la ermita de San Adrián. Alrededor de la ermita de San Juan de Momoitio, en Garai, se encuentran los restos de la fortaleza de Tromoitio (1.500 a.C.), estelas funerarias y una necrópolis (s. IX).

Entre Antxondo y Aramaio se sitúa el monte Ipistekoarri –llamado así por ser el lugar de la ejecución de un obispo a pedradas–, donde se observan una estela rectangular y una cruz de Malta.

Anboto es la cima principal del Parque Natural de Urkiola y la más alta de Durangaldea. Se puede ascender a sus 1.311 metros por Atxarte, Arrazola o Aramaio. Existen muchas leyendas en torno a la morada principal de la diosa Mari, sobre la cual se dice que cada noche va de montaña en montaña convertida en bola de fuego. Comparte tierras con muchos animales salvajes como zorros, jabalíes, buitres o corzos, aunque no sea fácil avistarlos. También hay varios recorridos homologados: Urkiola-Pol-Pol, Urkiola-Atxarte o Urkiola-Saibi. A los pies de la montaña se encuentra el valle de Atxondo, ideal para realizar senderismo por el camino del antiguo ferrocarril minero. Este forma parte de la red Naturbideak, corredores ecológicos que unen los barrios de Elorrio desde la antigüedad, a través del rico patrimonio rural de la localidad y un amplio mosaico de biodiversidad. Además, el camino forestal de Santa Marina-Santruan une diez núcleos culturales entre Elorrio y Zaldibar. El Parque Natural de Gorbea cuenta con un excelente patrimonio ecológico y cultural: monumentos megalíticos, pastos, brezales, molinos, ferrerías y caseríos.

Garai, en las faldas del monte Oiz, denominado el Balcón de Durangaldea, ofrece una vista espectacular de la sierra de Durangaldea. En la localidad se encuentra la Encina de Etxeita, declarado árbol especial de Euskal Herria.

Durangaldean hamaika baseliza daude, baina gurtza leku nagusia Abadiñoko Urkiolako Santutegia da. Hura eraiki aurretik (VII.-XI. m.), gure arbasoentzat sakratua zen gune hura. Ezkongabeentzat ere bazuen garrantzia berezia: aurrekaldean duen harriari bueltak emanez gero, ezkontidea topatuko zutela zioen kondairak.

Ez da eskualdeko santutegi bakarra; Berrizen Andikoako Andre Mariarena dago (1506), 1949an zaharberritua. Elorrion Sortzez Garbiaren basilika dago, gotiko eta errenazentista estilokoa, eta dorre barrokoa du Beste eraikin erlijioso esanguratsuenetako bat Zornotzako Jasokundeko Andra Maria eliza da. Errenazentista herreriano estilokoa da eta sakristian 1753ko horma margo rokokoak ditu. Durangoko Santa Ana eliza, euskal estilo barroko soilaren erakuslea da. Bertan daude ere Uribarriko Santa Maria, gotikoa eta barroko klasizista; eta Tabirako San Pedro eliza gotikoa, hainbat estilo eta garaiko piezak dituena. Jatorriz erromanikoa den Zaldibarko San Andres elizak ere zenbait garaitako elementuak ditu. Udalerriko beste altxor bat da Kristoren sufrimenduak harrian zizelkatuta dituen kalbarioa (XVII. m.).

Gauza bera erakusten du Durangoko Kurutziagako gurutzeak, apostolutza eta jatorrizko bekatuarekin batera. Iurretako landa-auzoetan antzinako hamar ermita daude. aipagarrienak dira Goiuriako Andra Maria eta San Migel Arkanjelua.

Abadiñon aurkitzen da Gerediagako Foru Zelaia. Durangaldea osatzen zuten hamabi elizateen gaineko erabaki politikoak hartzen ziren bertan. San Salbador eta San Klemente ermitek, Foru Zelaiak, haritzak eta gurutzeak osatzen dute zin egiteko multzoa.

Otxandion Urigoienako gurutzea ikus daiteke, baina Elorrio da guruztoki gehien dituen euskal udalerria. Bizkaiko hamaseietatik bederatzi bertan daude. Beste batzuk: Arandiako zubi barrokoa (Iurreta), Larringango haize-errota eta Lebarioko garitegia (Abadiño); Vulcano iturria eta Nestor Basterretxearen “Heriotza zerutik etorri jakun” obra (Otxandio); bainuetxe izandako ospital psikiatrikoa (Zaldibar). Ezin zara Durangaldetik joan Elorrioko parte zaharra ikusi gabe. Erdi Aroko aztarnak eta XV-XVIII. mendeko eraikinak, jauregiak eta armarriak aurki daitezke bertan.