Sakana

Ikustekoak

Aralarko mendikatean dagoen San Migel santutegira (XI. m) igoerak (Uharte-Arakil) aukera ematen du zenbait garai historikotako ondarea ezagutzeko: historiaurreko trikuharriak, arrasto erromatarrak, Zamartzeko monasterio erromanikoa (XII. m), landa arkitekturaren harribitxia, edo santutegia bera, urregintza eta esmaltezko aurrealde ederra eta goiaingeruaren irudi barroko bat dituena.

Hauek eskualdeko eraikin erlijioso nabarmenenak badira ere, gainerako udalerrietan ere badira aipamena merezi dutenak. Hala, Altsasun Jasokundeko eliza errenazentista dago. Barruan, XVII. mendeko erretaula erromanista du, bertan, pasioaren pasarteak, hainbat santu eta Mariaren Natibitatea ikus daitezke, baita egur polikromatuz egindako Kristoren hildako irudi gotikoa ere (XV. m). Udalerri berean, Otadiako Santo Kristo ermita ere ezaguna da, bertan den XVI. mendeko tailu errenazentistari mirari asko egozten baitzaizkio. Altsasutik edo Urdiaindik haritz artean dagoen San Pedro baselizara hel daiteke; bi herrien arteko muga, hegoaldeko fatxadako ateburuak markatzen du. Han, ate gaineko inskripzioaren arabera, Gartzia Ximenez Nafarroako lehen erregea koroatu zuten 71. urtean.

Olatzagutian dagoen San Miguel parrokia (XVI. m), berriz, harriz eraikitako gotorlekua da. Erretaula nagusian (XVI-XVIII m.) santua Pedro eta Pablo apostoluekin batera agertzen da. San Sebastian ermitak, berriz, Belengo Ama Birjinaren tailu gotikoa du (X. m.), eredu germaniarrei jarraiki egina, baita polikromatu gabeko San Antonen eskultura bat ere. Uharte Arakilgo San Joan Bataiatzailearen parrokiak (XIV. m.) zenbait garai eta estilotako aztarnak ditu. Jatorriz gotikoa, sute baten ondoren berreraiki zuten eta 1781ean zaharberritu, neoklasikora hurbilduz.

Beste eraikin erlijioso batzuk: Trinitateko baseliza (Irurtzun), San Sebastian ermita (Lakuntza), San Joan baseliza (Arbizu), Jasokundearen eliza, Erremedioen Gure Amaren, Sorkundearen, San Gregorioren eta San Adrianen baselizak (Etxarri Aranatz).

Olatzagutiko udaletxea (1920) Etxabarri familiaren egoitza izan zen, izen bereko zerrategiaren jabea. Ez da landa eremuko ohiko eraikuntza, estilo modernista eta elementu bereziak baititu, dorre formako begiratokia kasu. Altsasukoa, berriz, 1760an eraiki zuten, fatxadak hiru begiko arkupea eta bi balkoi handi ditu, harriz landutako herriko armarria buru dutela. Lakuntzan 1800eko etxe interesgarriak daude herriko plaza inguruan, baina eraikin zibiletan nabarmentzekoa da Sarrajero Etxea. Barroko estilokoa, harri landuko aurrealdea dauka, 1840ko eguzki erloju bertikalak apaindua. Teilatu-hegalean zur landuko abereak irudikatzen dira. Etxarri Aranatz zenbaitetan berreraiki dutenez, bertako baserriak erabat berrituak izan dira. Ohikoak dira XVII-XVIII. mendekoak, eta sarri patroi hau jarraitzen dute: erdiko atea duen beheko solairua, erdi puntuko arku dinteldua eta leiho bana alde bakoitzean.

Eskualdean esanguratsuak diren bestelako eraikiuntzak ere badira. Hala, Etxarri Aranatzen 1861ean eraikitako frontoi berezi bat bada, 1883an erori eta 1894an berreraikia; Arbizukoa, berriz, ezker paretarik gabeko pilotalekua da. Lakuntzan, zigor publikorako erabiltzen zen XIV. mende amaierako pikota bat ikus daiteke, gargola moduko lau animalia eta udalerriko armarria dauzkana. Horren ondoan, Santa Rita iturria dago, auzolanean XIX. mendean egina. Altsasun, egungo komunikazio sarearen aitzindari izan zen telegrafia optikoko Basaluze Dorrea dago. Urbasa mendilerroko hegal batean ere halako beste bat bada. Foruen plazan, berriz, herria zer den adierazten duten 28 sinbolo eta irudi daude, han zegoen intxaurrondo zaharrarekin eginak. Azkenik, Olatzagutian, Portland zementu-fabrikak Clinker Club-a (1964) eraiki zuen udal parke zabal eta hostotsu batean, biztanleen ohiko biltoki bihur zedin. Natura ikusgarria da Sakanako bereizgarrietako bat. Irurtzundik Nafarroako Erreinuaren gotorleku izandako Aixitako gazteluaren hondarretara edo Putreen Balkoira iristen da, begiratoki paregabea, eta, handik, Plazaolako Bide Berdera jaitsi daiteke. Haranaren erdigunean Andia mendilerroko parte den Beriain-San Donato mendia dago, Sakanako ikurra, Nafarroako mendi gain ikusgarrienetako bat eta eskualdeko altuena (1.494 m) da.

Etxarri Aranazko kanpinetik abiatuta, Aralarko Trikuharrien Ibilbideak baso artean dauden monumentu prehistoriko hauen hondarrak ikusteko bi bide zirkular proposatzen ditu, egurrezko geziak eta seinale zuri-horiak jarraituz: motza (9,7 km/ 2-3 ordu) eta luzea (15 km / 5 bat ordu). Euskal Herriko dentsitate megalitikorik handieneko gunea da, Maitzegurko tumuloa eta hamaika trikuharriz osatua.

Arbizutik, berriz, ganadua babesteko Aralarren eraikitako borda komunalen bidea egin daiteke. Herriaren borda, Artakabar, Mezeriain, Artakabar eta Sandindegi bordak zeharkatzen dituen basoen arteko igoera da. Mendilerro bereko Madalenaitz mendiaren magalean, Urruntzurre ibaiaren iturburua dago.

Altsasutik gertu, Ziordia eta Gipuzkoa artean kokatua, Urdalurko urtegia dago. Altzania ibaiak ureztatzen du eta Sakanako hainbat herriri ematen dio ura. Azaleraren gehiena Aizkorri-Aratz natur parkearen barruan dago.